ازدواج وزندگی سالم ازدیدگاه امام رضا(ع)

تشکیل خانواده در اسلام، مسأله ای حیاتی و برنامه ای عالی است که اگر چه بر مبنای مقررات و قوانین قرآنی، روایی و شرعی جامه عمل می پوشد، اما نخستین مایه های آن به صورت غریزه، محبت، عاطفه و اشتیاق متقابل زوج، به اراده حکیمانه حضرت باری تعالی در نهاد انسان قرار داده شده است. ایجاد آرامش و مودت بر اثر ازدواج، از نشانه های لطف خداوند می باشد. (۱)
علاوه بر این، محکم ترین و برترین برنامه برای جلوگیری از گناه و صیانت جامعه و نجات دادن نسل جوان از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشا؛ ازدواج است. بر این اساس، در مرحله اول، بر والدین، اقوام و نهادهای مسؤول واجب است که نسبت به ایجاد مقدمات این سنت الهی و حرکت پسندیده اقدام کنند و با دستان خویش، با ساده ترین روش، زمینه پیمانی پاک را فراهم آورند. در مرحله بعد، بر پسران و دختران است که بنای زندگی سعادتمندانه ای را به دور از تکلفات و با اجتناب از شرایط سخت بر پا نمایند. البته، این موضوع با مقدماتی انجام می پذیرد.

● پژوهش پیرامون همسر دلخواه
تشکیل کانونی به نام خانواده، اهمیت شایان توجهی دارد. زیرا برای هر کسی این فرصت یک بار در طول زندگی اش پدید می آید و هر دختر یا پسری که می خواهد برای خود شریکی در مسیر زندگی خویش برگزیند، باید به این نکته توجه داشته باشد که آن شریک، تا پایان عمر همراهش خواهد بود و از همه اسرار و رموزش باخبر خواهد گردید. شریکی که مادر فرزندان و مربی کودکان است. یا آن که پدر، مسؤول و مدیر خانواده است و در صورت انتخاب درست، بر اعتبار، عزت و آبروی طرفین افزوده خواهد شد. بنابراین، عقل و برهان چنین قضاوت می کند که درباره همسر آینده بررسیهایی به عمل آید. بر اساس روایتی نورانی، (۲) امام رضا(ع) فرموده اند: "کسی که دختر خویش را شوهر می دهد، در واقع او را از حوزه اختیار خویش بیرون می آورد و در اختیار دیگری قرار می دهد."
این سخن حضرت نشان می دهد که خانواده ها قبل از ازدواج فرزندانشان باید بررسی کنند که دختر خویش را به همسری چه کسی درآورده و پاره ای از حیات خود و محصول تلاشها و تربیتهای خویشتن را به دست چه فردی می سپارند. بنابراین، باید دختر و پسر قبل از ازدواج از روحیات، عادات، اخلاق، سلامت فیزیکی و روانی یکدیگر در حد ضرورت باخبر باشند. دقیقاً به همین جهت است که رسول اکرم(ص) تأکید نموده اند با افراد دارای حسب و نسب وصلت کنید، زیرا تمامی خصال و صفات والدین به فرزندان انتقال می یابد. (۳)
خانواده ها نیز مراقب باشند دختر با ایمان خود را به جوانی که اهل حق و حقیقت نبوده و خود در باتلاق انحراف دست و پا می زند، ندهند و برای جوان پاک خود دختری را که به ارزشها و فضایل پشت پا زده، انتخاب نکنند.کسی که پایبند واجبات نیست و از ارتکاب فسق و فجور پروا ندارد و از حسنات اخلاقی بهره ای نبرده، نباید به عنوان هسمر آینده برگزیده شود، زیرا بنا به فرمایش ائمه هدی(ع)، آثار حرام و گناه در نسل او آشکار می گردد. (۴)

● مراسم عروسی
آداب و رسوم عقد و عروسی باید توأم با وقار، حفظ کرامت، شخصیت و به دور از هر گونه محرمات و عوامل محرک شهوات باشد تا رحمت الهی را جلب کند و عاملی برای عملی شدن برکات آسمانی گردد. در فرهنگ اسلامی، تأکید بر این است که این مراسم بهتر است که شب هنگام برگزار شود. چنانچه عروسی حضرت زهرا(س) در هنگام شب انجام گردید. رسول خدا(ص) توصیه نمودند، دختران عبدالمطلب و زنان مهاجر و انصار، شب عروسی حضرت فاطمه(س)، به دنبال آن بانوی بزرگوار حرکت کنند، شادی نمایند، شعر بخوانند و ذکر "ا...اکبر" و "الحمدا..." بر زبان جاری سازند و از چیزی که خداوند بر انجام آن رضایت ندارد، پرهیز کنند.
حضرت امام رضا(ع) با الهام از بیانات رسول اکرم(ص) و تأسی بر سیره و سنت جدش و جده اش، فرموده اند: عروسی در شب هنگام، روش رسول خداست زیرا خداوند شب را مایه آرامش قرار داده است.(۵)
این حدیث ارزشمند، چند نکته مهم را که حاوی جنبه های روان شناسی است، مطرح می کند؛ زیرا معمولاً شب هنگام، آدمی از فشارهای روانی کمتری برخوردار است و روح او فراغت بهتری دارد و برای انجام برنامه های فرحبخش مهیاتر است.
همچنین مطابق آنچه قرآن: "و جعلنا اللیل لباساً"(۶) شب پوششی است بر اندام زمین و موجوداتی که بر روی آن زیست می کنند.
پذیرایی از میهمانان نیز در فرهنگ اسلامی استحباب فوق العاده ای دارد. رسول گرامی اسلام(ص)، یکی از موارد ولیمه دادن را موقع عروسی دانسته اند. البته، بنا به فرمایش آن بزرگوار، دعوت شدگان نباید برای رفتن به این مراسم شتاب کنند، زیرا یادآور دنیا و زندگی ظاهری است.(۷)
حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) هم فرموده اند: از سنت پیامبر اکرم(ص) طعام دادن در هنگام ازدواج است. (۸)

● هر عهد و پیمانی مسؤولیت دارد
خانواده عروس و داماد بنا به عرف جامعه و سنتهای محلی و رعایت موازین شرعی و ارزشی، باید در حدی به دور از افراط و تفریط، در مسأله مهر و صداق توافق کنند. البته امساک از رسانیدن صداق به صاحب آن، حرام و گناه است.
رسول خدا(ص) فرموده اند: مهریه زن باید به او مسترد گردد و کسی که از پرداخت آن امتناع نماید، به اندازه حق زن، در روز قیامت از حسنات او برمی دارند و در پرونده همسرش قرار می دهند و چون کار نیکی به اندازه ترمیم حقوق زن باقی نماند، به گناه پیمان شکنی او را به سوی آتش می برند. زیرا هر عهد و پیمانی مسؤولیت دارد.
هشتمین فروغ امامت در این باره می فرمایند: "خداوند متعال هر گناهی را مورد آمرزش قرار می دهد، مگر گناه انکار مهر زن یا غصب دستمزد اجیر یا فروش انسان آزاد." (۹) البته، ذکر این نکته هم ضروری است که از جانب پیامبر(ص) و عترت پاک او، خطاب به زنان با کرامت توصیه شده است: اگر زمینه مناسبی در خصوص بخشیدن مهر خود به شوهر مشاهده کنند، از این خصلت عالی که بیانگر جود و کرم و نشانه سخاوت و بزرگواری است، چشم پوشی نکنند.

● نظافت و آراستگی
در منابع اسلامی آمده است که خداوند زیباآفرین، جمال و زیبایی را دوست دارد. در مورد مسایل یک خانواده، دستوراتی برای نظافت و آراستگی ظاهر و ایجاد جذبه متقابل آمده است و این فکر که مرد نیازی به زینت ظاهر و رعایت نظافت ندارد، مورد قبول نیست، چنانکه ثامن الحجج(ع) فرموده اند: " چه بسا بی توجهی مرد به آراستگی ظاهر، سبب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد و فضیلت عفت را از دست بدهد." (۱۰) همچنین، حضرت در جای دیگری تأکید دارند که "پاکیزگی از خلق و خوی پیامبران الهی است." (۱۱)حضرت امام رضا(ع) از پدران بزرگوار خود روایت نموده اند: " زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسأله هیچ سببی نداشت جز آنکه شوهران آنها خود را نمی آراستند."
از سوی دیگر، زن مجاز نیست که برای غیر شوهر آرایش کند. رسول اکرم(ص) از اینکه زن در خارج خانه لباس جذاب بپوشد، به صورتی که نظر دیگری را به سوی خود جلب نماید، نهی فرموده اند.

● امنیت روانی و اطمینان قلبی
وقتی آرایش و پیراستگی برای یکدیگر صورت گیرد، علاوه بر ایجاد روابط پسندیده اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی، موجبات اطمینان زوجین نسبت به هم را پدید می آورد . اینجاست که نه زن به مردی غیر از شوهر خویش نظر خواهد داشت و نه مرد به زن دیگری می اندیشد و امنیتی که از این رفتار متقابل به دست می آید، همه ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می دهد. این مسأله هر گونه بدبینی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می کند و بدین گونه، پایه های نظام خانواده بر اساس حسن روابط و سلامت روحی استوار خواهد شد و این همان است که قرآن می فرماید: "هن لباس لکم و انتم لباس لهن" یعنی در واقع هر کدام حافظ امنیت دیگری و مایه زینت و افتخار همسر می گردند."
کلینی(ره) در "فروع کافی" این حدیث را از حضرت رضا(ع) نقل می کند: "هیچ فایده ای به کسی نمی رسد بهتر از این که برایش بانویی باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانتدار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر است." (۱۲)
تردیدی نیست که مسؤولیت امنیت روانی خانواده برعهده زن است و کلیدهای عاطفه و رموز ایجاد روابط قلبی به دست اوست. از این جهت، اسلام از زن انتظاری متناسب با این جایگاه دارد و در واقع چون سعادت و شقاوت خانواده به بانوی خانه وابسته است، در روایات ائمه هدی(ع) هم بالاترین زینت و نهایت سعادت برای یک مرد، برخورداری از همسر شایسته، معرفی شده است.

● جایگاه خانواده
خانواده هسته نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار می رود و عواملی چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسانها ریشه دار می نماید. با رعایت موازین اسلامی زندگی خانوادگی شکوفا می گردد و آیین اسلام حقوقی برای اعضای آن به وجود می آورد که با مراعات و اجرای آن، صفا و صمیمیت چون چشمه ای جوشان در خانواده جاری می گردد.
حضرت رضا(ع) در خصوص مناسبات اخلاقی و روابط بین اعضای خانواده، یک اصل کلی، جالب و دارای پیامی روان شناختی را مطرح می فرمایند: "برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ، زیبا و نیکو گردان که این اصل در حسن معاشرت و بهبودی آن تأثیری فراوان دارد." (۱۳)
این سخن می تواند برگرفته از فرمایش ارزشمند رسول اکرم(ص) باشد که می فرمایند: "بهترین شما کسی است که برای اهل خانه اش نیکو باشد و من نیکوترین شما برای خانواده ام هستم." (۱۴)

● ابراز محبت و ایجاد مودت
اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می دهد و بر آنان است که این نعمت باطنی و حالت قلبی را که موجب آرامش زندگی و صفا و پاکی است، به وسیله جانبداری از هم، گذشت و فداکاری، خوش اخلاقی، توقع در اندازه و ظرفیت لازم، حفظ شؤون و شخصیت طرفین و اجتناب از بگومگوهای بیهوده حفظ کنند و از عواملی که به محبت و عاطفه خلل وارد می نماید، بپرهیزند زیرا تبدیل این عاطفه و شوق به کینه و نفرت در صورتی که ملاک شرعی و عقلی در کار نباشد، مبدل نمودن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعی ناسپاسی به شمار می آید. البته به فرمایش حضرت رضا(ع) دل ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستی می باشد. هنگامی که میل و اقبال می کند، بینش و ادراک دارد و زمانی که بی میل است، افسرده و ناتوان است. از این روی هنگامی که درون با نشاط توام باشد، باید دلها را به کار گرفت و زمانی که حالت سستی و رخوت دارد، باید آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازیابد.(۱۵)
زن و شوهر در روابط عاطفی با یکدیگر، باید این سخن گهربار امام رضا(ع) را در نظر بگیرند که می فرماید:"اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی سازد و چون به اقتداری رسد، بیشتر از آنچه حق دارد، نمی گیرد.(۱۶)"
حضرت امام رضا(ع) در سیره عملی خویش در جهت تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران چه در خانه و چه در جمع معاشرین، این گونه بودند. ابراهیم بن صابر می گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا(ع) ندیدم. هرگز پای خویش را در مقابل همنشین خویش دراز نمی نمود و پیش او تکیه نمی داد. به خدمتگزاران دشنام نمی گفت. صدایش به خنده بلند نمی شد و همواره با غلامان و زیردستان خود کنار سفره غذا می نشست.(۱۷)
حضرت امام رضا(ع) اعتقاد داشتند: اگر نسبت به کسی محبتی دارید، آن را آشکار کنید، زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می آید. بنابراین زن و شوهر باید عواطف خود را در خصوص یکدیگر علنی سازند و در این مورد از خجالت و شرمساری پرهیز کنند.(۱۸) یکی از اموری که بر رونق و صفای خانه می افزاید. تلاوت قرآن است. حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) فرموده اند: در خانه هایتان برنامه ای برای تلاوت قرآن کریم ترتیب دهید، به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود، کارها سهل و آسان می گردد و خیر و برکتش بسیار شده و در غیر این صورت، اهل خانه در تنگنای فکری و روانی و اقتصادی قرار می گیرند.(۱۹)
بر این اساس عوامل معنوی و روی آوردن به سنت های مذهبی می تواند روابط عاطفی و فضای روان شناختی خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. در مواقعی حتی ابراز عواطف هم برقرار است، ولی گویا احساس آرامش از خانه رخت بربسته است و این بدان دلیل می باشد که اهل خانه از ذکر خداوند اعراض نموده اند.
از تأکید اسلام بر آرامش و مودت و رحمت، به عنوان خصلت و خویی که در زندگی خانوادگی جاری است، چنین برمی آید که در مفهوم ارزشی این آیین، نوع و شکل فضایی که زوجین می خواهند در پرتو آن زندگی جدید خود را آغاز کنند، نمایان می گردد و چنین نیست که شخص بخواهد از طریق آن، صرفاً منفعت طلبی شخصی و طمع ورزی نسبت به دیگران را پی بگیرد و نیز این گونه نمی باشد که هوی و هوس و امیال نفسانی در آن برانگیخته شود تا بتوان از آنها به عنوان شالوده ساختمان این زندگی استفاده نمود، بلکه فضایی است که در آن بر انسانیت و فضیلت تأکید می گردد.

● مسؤولیت پذیری و عواطف
از دیدگاه اسلام هدف از تشکیل خانواده همان دستیابی به اطمینان درونی است تا انسان پس از رسیدن به این مرحله، به اعتبار این که رحمت و مودت شالوده و پایه روابط در نظام آفرینش است. شخصیت انسان کامل گردد. اسلام از مرد می خواهد سرآغاز بنیان نهاد خانواده را با مسؤولیت پذیری معنوی و عملی توام نماید.
رحمت ملهم از سرشت ارتباطات همسران است و زوجین را وادار می کند با توجه به ظرفیت خانوادگی، روحی و اجتماعی، یکدیگر را درک کنند آنگاه که محبت و عاطفه وارد زندگی می گردد، فردمحوری و خودنگری دگرگون می شود انسانی که از لاک خود بیرون آمده است، به رغم تأثیر پذیری در شکل گیری و ساختار شخصیت از محیطهای گوناگون و شرایط متفاوت، بر سخنی که بر زبان می آورد، گامی که برمی دارد، کاری که انجام می دهد مراقبت دارد و در واقع رحمت را صرفاً در اندیشه و احساس پاکیزه مجسم می نماید، بلکه آن را در زندگی عملی تحقق می بخشد.پس با این وصف هرکدام از زن و شوهر به دردها و مشکلات و گرفتاری های یکدیگر توجه دارند و خطاها و نارسایی ها را با مدارا، وفق و حکمت اصلاح می کنند تا مبادا به جای سازندگی، ویرانگری حاصل گردد.
اگر این گونه عمل شود، زندگی اعضای خانواده به آرامشی راستین مبدل خواهد گشت، آرامشی که زندگی درونی و بیرونی افراد خانواده را در بر می گیرد و به صورتی خواهند زیست که روح و عقل و عواطف آنان به دور از نزاع ها و جدال های بی جا می باشد. این مودت از نعمتهای الهی است و باید قدردان آن بود و در زندگی مشترک از آن بهره گرفت و برکاتش را به کار بست. در غیر این صورت، امکان دارد بر اثر ناسپاسی، این هدیه معنوی و عطیه الهی را از دست بدهیم.
چنانچه حضرت امام رضا(ع) فرموده اند: "نعمتهای الهی را که در اختیارتان است، گرامی بدارید، چرا که آنها گریزانند. از هر که کناره گیرند، دیگر بازگشتی برایشان نیست"(۲۰)حضرت امام رضا(ع) در بیانی دیگر زندگی توام با آرامش را این گونه معرفی کرده اند:"منزل وسیع، همکاران و خدمتگزارانی افزون و دوستداران فراوان (کثرت اهل محبت و مودت)"(۲۱)

● گشایش برای اهل خانه
تأمین معاش حلال و فراهم بودن امکانات زندگی برای اهل خانه در ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت دخالت دارد. امام علی بن موسی الرضا(ع) فرموده اند:"هرکس صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد، از مواهب یک زندگی مطلوب و آرام برخوردار است."(۲۲) تلاش در جهت فراهم آوردن تسهیلات برای خانواده در درجه ای از اهمیت است که حضرت امام رضا(ع) فرموده اند: کسی که در پی به دست آوردن درآمدی برای تأمین معاش عائله اش باشد، بهتر از مجاهدان در راه خداست(۲۳)
حکمت این تأکید آن است که اهتمام و تکاپو در این خصوص اثری مهم در پیوند عاطفی اعضای خانواده دارد و روابط محبت آمیز افراد خانه را تحکیم و قوت می بخشد، حضرت ثامن الحجج(ع) در روایتی دیگر از پیروان خود می خواهد برای ایجاد گشایش در زندگی و رفاه اهل خانه، بکوشند.(۲۴)
اصولاً در فرهنگ اهل بیت(ع) یکی از نشانه های سعادت انسان این است که فرد بتواند به وضع خانواده خود رسیدگی کند، در این باره نیز هشتمین ستاره درخشان آسمان امامت، چنین گوهر افشانی کرده اند:"شایسته است مرد، بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگی) سخت گیری نکند تا این که آنان مرگ او را از خداوند درخواست کنند."(۲۵)
اهمیت تلاش برای امور رفاهی خانواده موجب نمی شود که آدمی از اعتدال، قناعت و کسب روزی حلال دوری گزیند. حضرت امام رضا(ع) در این باره تأکید نموده اند: حقیقت ایمان بنده کامل نمی گردد تا این که سه خصلت را دارا باشد، بصیرت در دین، اعتدال و میانه روی در امور زندگی و خانواده و بردباری در سختی ها و مصائب (۲۶) همچنین فرموده اند:
"هرکس به روزی اندکی که خدا به او می دهد راضی باشد، پروردگار همان عمل اندک را از وی می پذیرد."(۲۷)
و نیز در خصوص رضایت داشتن بر رزق حلال می فرمایند:"هرکس که به روزی حلال، اما کم خشنود باشد، رنجش کمتر و خاندانش در آسایش و آرامش زندگی می کنند و خداوند عیوب دنیا و کیفیت رفع آنها را به او می آموزد و وی را با سلامتی در بهشت مستقر می سازد"(۲۸)

-----------------------

پی نوشت ها:
۱) سوره روم، آیه۱۲
۲) وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۵۲
۳) مکارم الاخلاق، طبرسی، ص۱۹۶
۴) وسایل الشیعه، ج۱۷، ص۸۱
۵) ازدواج در اسلام، آیهٔا... مشکینی، ص۱۱۲
۶) سوره نبأ، آیه ۱۰
۷) مستدرک الوسایل، باب نکاح، فصل ۳۱
۸) صحیفهٔالرضا، ص۴۰۲
۹) بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۳۵۱
۱۰) مکارم الاخلاق، ص۴۸۹
۱۱) میزان الحکمه، ج۱۰، ص۹۵
۱۲) وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۲۲
۱۳) صحیفهٔالرضا، ص۴۰۰
۱۴) جامع السعادات، ج۲، ص۱۳۹
۱۵) تحلیلی اززندگی امام رضا(ع)، محمدجواد فضل ا... ، ص ۲۳۰
۱۶) همان ص ۲۳۶
۱۷) کشف الغمه، ج ۲، ص۲۷۴
۱۸) اعیان الشیعه، بخش دوم، ص ۱۹
۱۹) دره البیضاء، ص ۲۲-۲۱
۲۰) صحیفه الرضا، ص ۴۷۲
۲۱) کافی، ج ۶، ص ۵۲۶
۲۲) دررالکلام، اقوال الامام علی بن موسی الرضا(ع)، ص ۸۱
۲۳) تحلیلی اززندگی امام رضا(ع)، ص ۲۳۱
۲۴) صحیفه الرضا، ص ۴۰۳
۲۵) جامع السعادات، ج ۲، ص ۱۴
۲۶) صحیفه الرضا، ص ۳۸۱
۲۷) درر الکلام، ص ۷۳
۲۸) صحیفه الرضا، ص ۴۰۱

منبع:سازمان آموزش و پرورش